Колку луѓе се потребни, за да се направи атомска бомба? Околу 125 илјади, ако ги броите жителите на цели три американски градови, целосно изградени во 1943 година како дел од проектот “Менхетен“.
Градовите кои своевремено биле и можност за експериментирање со нови архитектурни принципи, со Лос Аламос во Ново Мексико, Оук Риџ во Тенеси и Ханфорд/Ричланд во Вашингтон.
Сето ова се случува во длабока тајност. Во тоа време, градовите не беа присутни на ниту една мапа, и речиси никој од нивните жители не знаеше дека има нов тип на бомба, туку само дел од воена програма. За оние кои се непознати градови се нормални места со некои и друга чудна карактеристика; секое бебе, родено во Лос Аламос, пример, било запишувано со родно место Санта Фе.
Но на 6 август 1945 г. кога бомбата, наречена “Multigan“ била фрлена над јапонскиот град Хирошима, вистинската намена на овие градови е откриена пред светот – и пред луѓето, кои живееле во нив.
Овие градови се дизајнирани така да, ги вклучат сите огромни капацитети потребни и неопходни за збогатување на радиоактивни материјали и конструирање на самите бомби. За да има терен за нив, американската влада започна без многу врева да купува земјиште во есента 1942 година.
“Тајноста била импресивна, постоењето на овие градови не беше откриена од владата за време на војната“, вели Мартин Молдер, кој е куратор на изложбата “Тајни градови: архитектура и планирање на Менхтен“.
Изборот на локации е далеку од случаен. Места за градови се наоѓаат во помалку населени области што, го олеснува купувањето на земјиште и ги сведува поместувањата до минимум. Меѓу другото градовите се блиски, но не премногу блиски до важни транспортни точки.
Сите беа околу 40-50 километри од постоечките населби – доволно далеку во 1940-тите за да не бидат на видик, но не толку далеку за да луѓето да не стигнат од релативно блиски станици, објаснува Милер.
Како официјална причина за поместување на овие луѓе од овие области е изградбата на полигон за експлозиви. Најверојатно целта е да оние што живеат таму да бидат охрабрени да ги напуштат од страв, дека домовите може да им бидат срушени односно уништени. Откако се изградени градовите, се шират многу лажни гласини, вклучувајќи дека таму се произведувала муниција.
Милер вели дека само неколку стотини луѓе во државата знаеле за бомбата пред да биде фрлена врз Јапонија. Ништо не е соопштено на десетици илјади луѓе, кои живееле и работеле во градовите, каде што биле создавани бомбите. Тие биле како “молови во мракот“.
Се разбира, луѓето се сомневале, дека нешто се случува, но не знаеле што точно. Дури и ако работат со ураниум, никој досега не видел или не слушнал за нуклеарно оружје. И во 1940-тите луѓето нема да се сомневаат или да прашуваат ништо кога станува збор за воени прашања.
Архитектурно наследство
Иако изградени во брзање, трите градови биле гостопримливи. Многу малку од зградите личат на бараки или привремени структури за домување. Менаџерите на проектот Менхетен веруваа дека за да работат беспрекорно, работниците, а особено научниците и инженерите, требало да се чувствуваат како дома.
Поради тоа, тие ја презеле изградбата на ќуќи во кои ќе живее по едно семејство, патишта и станбени области со зеленило околу нив. Луѓето, кои живееле таму дури за време на војната, раскажуваат какви прекрасни, но истовремено и чудни градови биле овие места.
Работниците ја напуштаат фабриката за збогатување на ураниум во Oak Ridge.
Овие области и заедници сепак служеле и како терен за експериментирање за архитектонски идеи. Oak Ridge беше дизајниран од Skidmore, Owings & Merrill. Компанијата денес е корпоративен гигант, но тогаш тоа беше малку позната компанија. Таа ги правела работите што архитектонските фирми никогаш не се обиделе порано да ги направат.
“Тие не само што биле одговорни за целосното планирање на градот, но и разработувале номенклатура за улиците, раководеле градежно инженерство на населебите и целокупниот дизајн за модуларна монтажна куќи, кои се произведувале во големи количества“, раскажува Молер. Според него тогаш биле положени основите на современите мултидисциплинирани архитектонски фирми.
Тешките прашања
На 16 јули 1945 година, за прв пат во пустината во Ново Мексико, околу 150 километри од Лос Аламос, детонираа нуклеарно оружје. Роберт Оппенхајмер, физичар во проектот Менхтен, го нарекуваа “Тест за тројство“, а преку него се проверува функционалноста на покомплексниот дизајн на оружје, кој подоцна беше употребен во фрлената бомба во Нагасаки.
Подготвувајќи се за судењето на Троица
Ударен бран од експлозијата се чувствува на околу 150 километри. Цивилни американци ја забележуваат, така што армијата шири изјава, според која “се слуша експлозија во оддалечена локација од складиште за муниција што содржи сериозни количества на силно експлозивни материи и пиротехника“.
Помалку од еден месец по-касно, на 6 август, бомбата е употребена во борбени услови и тајната е откриена.
Претседателот Труман ја објавува целта на трите тајни градови. Реакциите меѓу жителите се различни: некои луѓе првично се возбудени и исклучително горди што работеле на ново оружје. Тие веруваат дека дошло крај на војната, макар што таа теза е доста спорна.
Други се преплашени од фактот дека биле дел од сето тоа.
Бомбата над Нагасаки е фрлена три дена подоцна, на 9 август.
Што се однесува до изложбата која гледа во минатото на тие три градови, Молер забележува дека таа провоцира прашања за етичните проблеми при употребата на различните видови оружја.
“Повеќе луѓе загинале при бомбардирањето на Токио со запаливи бомби отколку при бомбардирањето на Хирошима и Нагасаки земено заедно“, вели тој. Тешко е да се пресмета точниот број смртни случаи поради бомбардирањето, поради долгиот ефект од радијација, но Стратегиската студија на бомбардирањето на САД открива дека во извештајот, 100 000 луѓе загинале од двете атомски бомби, додеак 185 000 луѓе загинале на 9 март 1945-а при конвенционалните бомбардирања на Токио.